Rekreacja ruchowa małego dziecka
Zabawy ruchowe dla dzieci w wieku szkolnym a aktywność ruchowa wśród dorosłych
Kiedy poproszono mnie o napisanie krótkiego artykułu na temat udziału małego dziecka (od narodzin do momentu zakończenia etapu edukacji wczesnoszkolnej) w rekreacji ruchowej, zastanawiałam się, w jaki sposób, w skrócie wypowiedzieć się na tak ważny i obszerny temat. Przede wszystkim z uwagi na ogromną dynamikę psychofizycznych zmian zachodzących w rozwoju dziecka w tym okresie. Pragnę zwrócić uwagę na fakt, iż taki temat zasługuje na szczególną uwagę, a w związku z tym na oddzielne, znacznie szersze opracowanie. Dlatego proszę Czytelników o potraktowanie niniejszej wypowiedzi jedynie jako zasygnalizowanie problemu tej wdzięcznej, a jednocześnie niezwykle istotnej tematyki, dotyczącej uczestnictwa małego dziecka w procesie świadomego wzrastania w obszarze rekreacji ruchowej całego życia.
„Czym skorupka nasiąknie za młodu,
tym na starość trąci”
Ezop IV w.p.n.e.
Ruch czynnikiem gwarantującym życie i działalność istot żywych
Ruch zapewnia przetrwanie jednostki i zbiorowości społecznej. Bez niego trudno wyobrazić sobie postęp w jakiejkolwiek dziedzinie życia. Potwierdzenia tej tezy możemy doszukać się już na przełomie VII i VI wieku p.n.e. w dziełach Talesa – twórcy hylozoizmu, który twierdził, że wszelkie umiejętności jakie posiadł człowiek wykorzystywane są w celach praktycznych (utylitarnych)[1], potwierdzając w ten sposób znaczenie pierwotnych, a zarazem naturalnych form ruchu, tj. chód, bieg, skok, rzut, czy pływanie. W tamtych czasach ogromne znaczenie miały również walory zdrowotne poszczególnych ludzi. Jedynie jednostki najzdrowsze, najsilniejsze i najsprawniejsze miały szansę zwyciężania i dominacji, a co za tym idzie, skutecznego przetrwania.
Budowanie świadomości poprzez zabawy ruchowe dla dzieci w wieku szkolnym
Na szczęście, w dobie XXI wieku i zdobyczy współczesnej cywilizacji, w warunkach pokojowych, nie musimy zdobywać pożywienia w sposób tradycyjny, ani walczyć o przetrwanie. Możemy natomiast wykorzystać ruch w zupełnie innym celu, biorąc pod uwagę jego walory zdrowotne i wychowawcze. Już od najmłodszych lat zabawy ruchowe dla dzieci w wieku przedszkolnym pozwalają kształtować i budować świadomość związaną z rolą aktywności ruchowej. Ponadto ciekawe lekcje kładące nacisk na aktywność ruchową dzieci wpływają pozytywnie na ich zdrowie i samopoczucie. Mimo to systematyczna aktywność ruchowa, będąca podstawą rekreacji jest udziałem wciąż niewielkiego odsetka dorosłych Polaków. Sondaże pokazują, że nasze zaangażowanie w różne formy aktywności ruchowej wzrosło wprawdzie w ostatnim dziesięcioleciu, jednak nadal są to działania sporadyczne i niesystematyczne. Dodatkowo istnieje powszechne przyzwolenie na taki stan rzeczy, większości środowisk społecznych. Wyniki badań nad kondycją fizyczną dzieci dowodzą ,,…że wprawdzie kolejne pokolenia dzieci są coraz bardziej dorodne fizycznie, ale coraz mniej zaradne motorycznie.[2] Niepokojące są także wyniki licznych badań naukowych wskazujących na niski stan zdrowia Polaków na tle innych krajów Unii Europejskiej. Szacuje się, że zaledwie 30 % dzieci i młodzieży oraz 10 % dorosłych uprawia formy ruchu, których rodzaj i intensywność zaspokaja potrzeby fizjologiczne organizmu w tym zakresie. W obliczu tych negatywnych statystyk zdecydowano się na wprowadzenie i realizację projektu rządowego – Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007-2015.[3] Jego celem jest między innymi: kształtowanie prozdrowotnego stylu życia społeczeństwa, tworzenie środowisk życia, pracy i nauki sprzyjających zdrowiu, aktywizowanie jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych do działań na rzecz zdrowia człowieka, niezależnie od wieku i statusu społecznego.
Natomiast z ramienia MEN oraz Ministerstwa Sportu i Turystyki, w trosce o właściwy rozwój psychofizyczny najmłodszych, powstały liczne programy regionalne i ogólnopolskie: Od zabawy do sportu, WF z klasą, Mały Mistrz, Stop zwolnieniom z WF.
Pamiętajmy, że warto aktywność ruchową rozwijać u dzieci już od najmłodszych lat. Do tego celu warto wykorzystywać różne metody poprzez zabawy dla dzieci w wieku szkolnym i przedszkolnym.
Pojęcie, zakres i funkcje rekreacji ruchowej
Rekreacja ruchowa na przełomie ostatnich wieków przeobraziła się z elitarnej formy spędzania czasu wolnego w popularną dziedzinę aktywności, a w niektórych krajach masową. Tempo tych zmian uzależnione jest w znacznym stopniu od poziomu kultury i zamożności danego społeczeństwa. Pod tym względem sytuacja Polski, choć trochę lepsza niż w niektórych krajach, wciąż odbiega od standardów państw wysoko rozwiniętych. Zmieniamy się wraz z postępem cywilizacji, której prawdziwe oblicze kryje się za falą dobrodziejstw, w postaci poważnych zagrożeń, tj. degradacja środowiska przyrodniczego i zasobów naturalnych, zanieczyszczenia wody i powietrza, znacznego ograniczenia wysiłku fizycznego i aktywności ruchowej. Wszystkie wymienione czynniki, jak również wiele innych sprzyja rozwojowi chorób cywilizacyjnych, obniżaniu się naturalnej odporności organizmu i trudnościom adaptacyjnym.
W ostatnich latach powstało wiele programów, filmów telewizyjnych, także internetowych (przeważnie w formie instruktażowej), poradników, książek i publikacji obejmujących tematykę rekreacji ruchowej w szerokim kontekście jej znaczenia.
W związku z tym, w dostępnej literaturze możemy spotkać wiele definicji, których treść próbuje przybliżyć nam znaczenie tego terminu.
Jedna z najczęściej cytowanych, również przez dzieci definicji encyklopedycznych brzmi: rekreacja, to aktywny wypoczynek (łac. rekreo – odnowić, ożywić) – forma aktywności umysłowej lub fizycznej podejmowana poza obowiązkami zawodowymi, społecznymi, domowymi i nauką. Stosowana w celu odpoczynku
i rozrywki.[4]
- Grabowski zalicza rekreację fizyczną do najbardziej wyspecjalizowanych form uczestnictwa w kulturze fizycznej. Zaś jej uczestnikami mianuje ludzi o zróżnicowanych potrzebach i możliwościach somatyczno-motorycznego rozwoju w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym.[5]
- Demel z kolei uważa, że rekreacja fizyczna jest tą postacią rekreacji, w której podstawowym środkiem odnowy i doskonalenia jest aktywność ruchowa. Ponadto
w swoich rozważaniach podkreśla, że powinna ona dotyczyć ludzi tzw. drugiego
i trzeciego wieku. Bardzo istotnym czynnikiem jest jej dobrowolność.
Stąd zróżnicowanie zasięgu społecznego, zależnego od poziomu kultury fizycznej określonych warstw społecznych.[6]
Potocznie rzecz ujmując, rekreację stanowi wszelki ruch generowany przez człowieka w czasie wolnym, dla rozrywki, przyjemności, wypoczynku, relaksu, własnego rozwoju, przynoszący radość i odprężenie, a w konsekwencji harmonię i równowagę zgodną z holistycznym (gr. holos – cały, całkowity) modelem zdrowia.[7]
Rekreacja ruchowa w naszym życiu a sedenteryjny tryb życia
Rekreacja powinna zatem odgrywać w naszym życiu bardzo istotną rolę, a jakże często ją pomijamy, bagatelizujemy, nie dostrzegając jej walorów, tłumacząc się najczęściej brakiem czasu. Poniżej przedstawiono zaledwie kilka wybranych funkcji jakie spełnia.
Funkcja regeneracyjna – polegająca na wypoczynku będącym odreagowaniem i odstresowaniem w celu uzupełnienia sił niezbędnych do wykonywania pracy i czynności dnia codziennego.
- Funkcja regeneracyjna – polegająca na wypoczynku będącym odreagowaniem
i odstresowaniem w celu uzupełnienia sił niezbędnych do wykonywania pracy
i czynności dnia codziennego. - Funkcja kompensacyjna – przejawiająca się wyrównywaniem szkód generowanych przez sedenteryjny tryb życia i niedobór świeżego powietrza.
- Funkcja rozrywkowa – służy dobrej zabawie, umożliwia pozytywny kontakt
z innymi, wiąże się z miłym spędzaniem czasu w towarzystwie ludzi o podobnych zamiłowaniach. - Funkcja poznawcza i integracyjna – zalicza się do niej poznawanie nowych miejsc, ludzi, ich kultur i obyczajów.
- Funkcja adaptacyjna – pomaga przystosować się do nowych warunków środowiskowych, a także do wzmożonego wysiłku fizycznego.
- Funkcja stymulacyjna – wspomaga i pobudza rozwój psychofizyczny jednostki.
- Funkcja ekonomiczna – pomaga dbać o właściwy poziom kondycji psychofizycznej, obniża wydatki na ewentualną rehabilitację i leczenie.
- Wreszcie funkcja społeczno-ideologiczna – przyczynia się do kreowania odpowiednich wzorców zachowań w życiu jednostki i zbiorowości społecznej.[8]
Wspomniany sedenteryjny tryb życia jest coraz bardziej powszechny. Jest on zjawiskiem niepożądanym, które niesie za sobą wiele negatywnych konsekwencji. Jedynym skutecznym rozwiązaniem na walkę z tą sytuacją jest rekreacja ruchowa, która przyjmuje różne formy. Ponadto możemy się spotkać z różnym podziałem, np. ze względu na intensywność generowanego wysiłku, stopień trudności, porę roku, miejsce ćwiczeń, ilość uczestników: indywidualne, zbiorowe, masowe. Rekreacja fizyczna, jej funkcje, formy, ogólna dostępność, szeroka oferta dostosowana do różnorodnych potrzeb i możliwości jednostki i społeczeństwa, może i powinna pozytywnie wpływać na rozwój aktywności fizycznej współczesnego człowieka, dobrze służąc jego prozdrowotnemu stylowi życia.
Jeśli chodzi o formy jakie przyjmuje, możemy się spotkać z różnym podziałem, np. ze względu na intensywność generowanego wysiłku, stopień trudności, porę roku, miejsce ćwiczeń, ilość uczestników: indywidualne, zbiorowe, masowe. Rekreacja fizyczna, jej funkcje, formy, ogólna dostępność, szeroka oferta dostosowana do różnorodnych potrzeb i możliwości jednostki i społeczeństwa, może i powinna pozytywnie wpływać na rozwój aktywności fizycznej współczesnego człowieka, dobrze służąc jego prozdrowotnemu stylowi życia.
Dziecko, rodzice, rekreacja
„Człowiek bawi się tylko wtedy, kiedy jest w pełnym tego słowa znaczeniu człowiekiem
i tylko wtedy jest w pełni człowiekiem, gdy się bawi”
- C. Friedrich Von Schiller, Listy o estetycznym wychowaniu człowieka, 1794.
Złożony obraz sprawności psychofizycznej dorosłego człowieka uzależniony jest między innymi od doświadczeń i wzorców zdobytych w toku całego rozwoju, a szczególnie w pierwszej dekadzie życia. Dziecko jest swego rodzaju „bombą energetyczną”, którą my, dorośli musimy umiejętnie rozładować i ukierunkować. Potrzebuje ruchu aby harmonijnie się rozwijać i uczyć, tak samo jak powietrza do oddychania. Niebagatelną rolę oddziaływań w tej sferze pełni najbliższa rodzina. Większość badaczy podkreśla znaczenie naturalnej więzi, jaka tworzy się w chwili narodzin między matką a noworodkiem. E. Erikson z kolei zwraca uwagę na niezwykle ważną rolę matki, ale także ojca w procesie socjalizacji i rytualizacji pewnych zwyczajów i zachowań.[9] Rola najbliższej rodziny, w tym matki, w przygotowaniu do uczestnictwa w kulturze fizycznej dzieci i młodzieży jest zatem bardzo istotna.[10] Tożsame stwierdzenie odnajdujemy w licznych opracowaniach Z. Żukowskiej, która mocno podkreśla szczególne znaczenie matki w wychowaniu do zdrowego stylu życia. We współczesnej polskiej rodzinie, to właśnie często kobieta staje się kreatorką postaw prozdrowotnych i sportowych.[11] Ze względu na funkcję jaką spełnia, ma znaczący wpływ na poziom aktywności fizycznej swoich dzieci, będąc dla nich wzorcem i pierwszym nauczycielem ruchu. Własnym przykładem wdraża swoje potomstwo do aktywnych form spędzania czasu wolnego (aktywna mama, feet mama itp).
Kelly już w 1974 roku stwierdził, że spośród 744 przypadków podejmowania aktywności ruchowej, aż 63% miało swoje początki w rodzinie, z których najwięcej zalicza się do rekreacji na łonie natury. Jednakże największą korzyścią rodzinnej aktywności ruchowej nie są tylko skutki zdrowotne, a w przypadku rekreacji w plenerze dodatkowo kontakt z naturą, ale przede wszystkim, świetne samopoczucie psychofizyczne obojga rodziców, wynikające z satysfakcji właściwie spędzonego czasu w gronie rodzinnym. Dzieci także wynoszą z niej ogromną korzyść, ponieważ wpływa to na ich późniejsze postrzeganie aktywności ruchowej. Prawdopodobieństwo przyjęcia aktywnego stylu życia przez dzieci aktywnych fizycznie rodziców jest w przyszłości od 2 do 6 razy większe w porównaniu do rówieśników, którzy takich wzorców nie posiadali.
Godnymi naśladowania i propagowania są wspólne zajęcia rodziców i dzieci (często już nawet w wieku niemowlęcym) w wodzie. Na świecie, a w ostatnich latach również w Polsce cieszą się coraz większą popularnością.[12] Rodzice dzieci biorących udział w zajęciach mających na celu wczesną adaptację do środowiska wodnego, kierują się nie tylko czynnikami zdrowotnymi, ale także rozwojem zaufania, wzmocnieniem więzi emocjonalnych pomiędzy dziećmi i rodzicami, a także często między dziadkami i wnukami, którzy coraz częściej biorą czynny udział w tego rodzaju lekcjach pływania. Prekursorzy pływania niemowląt i małych dzieci w Polsce twierdzą, że właściwie skonstruowany program zajęć, dostosowany do możliwości rozwojowych dzieci, atrakcyjność wykorzystywanych przyborów i zabawek, życzliwa rodzinna atmosfera, nie tylko podnoszą efektywność zdobywania przez dzieci umiejętności pływackich, ale sprzyjają również rozwojowi więzi rodzinnych i społecznych. Natomiast z punktu widzenia kształtowania rekreacyjnych nawyków i potrzeb, jest to niewątpliwie jeden z najbardziej naturalnych sposobów wprowadzania dzieci w świat kultury fizycznej.
Wychowanie najmłodszych w duchu dbałości o własne zdrowie, dobre samopoczucie i kondycję fizyczną (już od chwili narodzin – na co zwracał uwagę J.Śniadecki w swojej rozprawie „O fizycznym wychowaniu dzieci”[13]) jest jedyną nadzieją na nobilitację utraconych wartości wciąż rozwijającej się cywilizacji. Dlatego tak ważne jest uświadamianie potrzeby życia zgodnego z dekalogiem zdrowego stylu życia przyszłym i obecnym rodzicom.[14]
Wychowanie do rekreacji
Do rekreacji ruchowej – w trosce o rozwój aktywności fizycznej jednostki i grup społecznych – należy umiejętnie wychować. Nie jest to łatwe przedsięwzięcie, złożone i długotrwałe, bo wielopokoleniowe.
Autorka niniejszych rozważań celowo pozostawiła kwestię umiejscowienia małego dziecka w przestrzeni rekreacji ruchowej na koniec wypowiedzi, zdając sobie sprawę z kontrowersji, które taki temat może wywołać. Przede wszystkim dlatego, iż w świetle dostępnej literatury, działalność w sferze rekreacji ruchowej przypisywana jest ludziom drugiego i trzeciego wieku, a więc już w pełni dojrzałym. Biorąc pod uwagę podstawowe wyznaczniki podejmowania działań w obszarze rekreacji ruchowej, a więc świadomość wyboru, dobrowolność i systematyczność, w pełni zgadzam się z autorami tych stwierdzeń. Dziecko w znacznym stopniu ograniczone jest przez rodzinę i najbliższe otoczenie. Nie może samodzielnie dokonywać wyborów, a więc również w kwestii uczestnictwa w rekreacji skazane jest na mądrość dorosłych. Dlatego w przypadku małego dziecka powinno się raczej mówić o aktywności fizycznej, która podejmowana jest spontanicznie, przyjmując najczęściej formę zabawy.
Jest tylko kwestią czasu – pisał B. Kunicki [1997],[15] kiedy aktywność ruchowa – środek o tak wszechstronnych walorach, tak mało kosztowny, a łatwo dostępny, stanie się trwałym i nieodzownym elementem stylu życia współczesnego człowieka. Właśnie w jego interesie jest, aby doszło do tego jak najszybciej.” Na szczęście na odzwierciedlenie tych słów w rzeczywistości nie trzeba było długo czekać. Początek XXI wieku, z jednej strony hołdujący nowinkom technicznym, na szczęście, obfituje również w inne wyzwania. Należy do nich podążanie za modą – np. bycia fit, zgodnie z maksymą „W zdrowym ciele, zdrowy duch” Ideałem ostatnich lat stał się człowiek zdrowy, szczupły, wysportowany, dbający o właściwą dietę i odpowiednią dawkę ruchu, także tego na świeżym powietrzu, co wiąże się z powrotem do natury, sięganiem do korzeni.
W ślad za filozofią naturalistyczną podążyło wiele organizacji chroniących otaczającą nas przyrodę, stowarzyszeń i fundacji namawiających do zdrowego trybu życia, który nierozłącznie związany jest z naturą. W takich krajach jak Kanada, Stany Zjednoczone, Nowa Zelandia, w zachodniej i Środkowej Europie, rekreacja w plenerze stanowi jeden z głównych filarów aktywności ruchowej ich mieszkańców. Cechuje je wzmożona aktywność ruchowa rodziców wraz z dziećmi. Najpopularniejsze są wędrówki piesze, bieganie, wycieczki rowerowe, zarówno po terenach nizinnych, jak i górskich. Pomysłowość rodziców w zakresie sposobów przemieszczania się z dziećmi jest zaskakująca i godna naśladowania.
Dzieci wychowywane w duchu rekreacji od najmłodszych lat będą w przyszłości ludźmi zdrowymi, szczęśliwymi i pożytecznym społecznie.
Podsumowanie
Powiedz mi, a zapomnę.
Pokaż mi, a zapamiętam.
Pozwól mi zrobić, a zrozumiem.
Konfucjusz, V w.p.n.e.
Jaki jest zatem najlepszy wiek, aby proces socjalizacji do rekreacji ruchowej przebiegał pomyślnie i pozostawił ślad w postaci całożyciowej troski o własne zdrowie, najlepiej na łonie natury, w połączeniu z dbałością o więzi rodzinne?
Wdrażanie do aktywnego uczestnictwa w rekreacji powinno mieć miejsce na wszystkich poziomach edukacji, od chwili narodzin, poprzez najmłodsze lata (najistotniejsza pierwsza dekada życia ) do późnej starości: w rodzinie, placówkach wychowawczych, środowisku rówieśniczym i lokalnym. Powszechnie uważa się, że etap dziecka jest decydujący, czy wręcz przesądzający o późniejszym rozwoju osobowości.
To przeświadczenie odzwierciedlają znane przysłowia, przytoczone na początku artykułu. Potwierdzają je również liczne badania naukowe. Wiek przedszkolny jest olbrzymią szansą na wychowanie zdrowotne.[16] Wyniki badań wykazały związek pomiędzy uczestnictwem np. w rekreacji plenerowej w okresie wczesnego dzieciństwa a późniejszą aktywnością ruchową w życiu dorosłym. Dowiedziono także, że proces socjalizacji aktywnego spędzania czasu wolnego rozpoczyna się już przed
3 rokiem życia. Wykazano również, że aż 70 % dorosłych uczestników obozów czy wycieczek, po raz pierwszy miało okazję doświadczyć tego typu aktywności przed
15 rokiem życia.
Rodzice, nauczyciele, wychowawcy, instytucje wychowawcze, na równi odpowiadają, aby już na ,, starcie’’ nie zaprzepaszczono możliwości ukształtowania osobowości naszych dzieci zorientowanej prozdrowotnie, w kierunku świadomego całożyciowego uczestnictwa w rekreacji ruchowej.
Źródła:
[1] W.Tatarkiewicz, Historia filozofii T.I PWN, Warszawa 1978.
[2] R. Przewęda, J. Dobosz, Kondycja fizyczna polskiej młodzieży, Warszawa 2003.
[3] Narodowy program zdrowia na lata 2007-2015. Załącznik do Uchwały Nr 90/2007 Rady Ministrów
z dnia 15 maja 2007r.
[4] Wielka Encyklopedia PWN, t. 23, s. 234 Warszawa 2004.
[5] H. Grabowski, Teoria fizycznej edukacji. WSiP. Warszawa 1997.
[6] M. Demel, Pedagogika zdrowia, WSiP, Warszawa 1980
[7] B. Woynarowska, Holistyczne podejście do zdrowia (W): Biomedyczne podstawy rozwoju
i wychowania s.235-238 PWN Warszawa 2010.
[8] B. Woynarowska, Aktywność fizyczna w dzieciństwie i młodości. Podręcznik Polskiego Forum Profilaktyki pod redakcją prof. dr. hab. Piotra Podolca, Medycyna Praktyczna, Kraków 2010.
[9] E. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Warszawa 2000.
[10] M. Bukowiec, Postulowanie, założone i rzeczywiste funkcje wychowania fizycznego
w przygotowaniu do uczestnictwa w kulturze fizycznej, Kraków 1990r.
[11] Z. Żukowska Aktywność ruchowa i jej zdrowotno-profilaktyczne walory a styl życia współczesnego człowieka, Kultura Fizyczna 1990, nr 7-8, s. 26.27.
[12] Z., Krawczyk, J. Krawczyk, Pływanie niemowląt jako forma rekreacji rodzinnej. Praca zbiorowa pod redakcją A. Dąbrowskiego, Płock 2003.
[13] J. Śniadecki O fizycznym wychowaniu dzieci, (W): Metodyka wychowania fizycznego, AWF Warszawa 1992.
[14] Z. Cendrowski, Dekalog zdrowego stylu życia, Fundacja Promo-Lider, Warszawa 1993.
[15] B. Kunicki, Przeobrażenia rekreacji ruchowej. W: Przeobrażenia kultury fizycznej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Praca zbior. pod. red. K. Jankowskiego i Z. Krawczyka, Warszawa: AWF 1997.
[16] M. Barlak, Wiek przedszkolny ważnym etapem edukacji przedszkolnej, (W): Ku tożsamości pedagogiki kultury fizycznej, red. Z. Żukowska, Warszawa 1990.
Bibliografia:
- Tatarkiewicz, Historia filozofii. T. I, PWN, Warszawa 1978.
- Przewęda, J. Dobosz, Kondycja fizyczna polskiej młodzieży, Warszawa 2003.
- Narodowy program zdrowia na lata 2007-2015. Załącznik do Uchwały
Nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 maja 2007r. - Wielka Encyklopedia PWN Warszawa 2004, t. 23, s. 234.
- Grabowski, Teoria fizycznej edukacji, WSiP Warszawa 1997.
- Demel, Pedagogika zdrowia, WSiP, Warszawa 1980.
- Woynarowska, Holistyczne podejście do zdrowia W: Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania s.235-238 PWN Warszawa 2010.
- Woynarowska, Aktywność fizyczna w dzieciństwie i młodości. Podręcznik Polskiego Forum Profilaktyki pod redakcją prof. dr. hab. Piotra Podolca, Medycyna Praktyczna, Kraków 2010.
- Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Warszawa 2000.
- Bukowiec, Postulowanie, założone i rzeczywiste funkcje wychowania fizycznego w przygotowaniu do uczestnictwa w kulturze fizycznej, Kraków 1990r.
- Żukowska Aktywność ruchowa i jej zdrowotno-profilaktyczne walory a styl życia współczesnego człowieka, Kultura Fizyczna nr 7-8 1990.
- , Krawczyk, J. Krawczyk, Pływanie niemowląt jako forma rekreacji rodzinnej. Praca zbiorowa pod redakcją A. Dąbrowskiego, Płock 2003.
- Śniadecki O fizycznym wychowaniu dzieci w: Metodyka wychowania fizycznego,
- Cendrowski, Dekalog zdrowego stylu życia, Fundacja Promo-Lider, Warszawa 1993.
- Kunicki, Przeobrażenia rekreacji ruchowej. W: Przeobrażenia kultury fizycznej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Praca zbior. pod. red.
K. Jankowskiego i Z. Krawczyka, Warszawa: AWF 1997. - Barlak, Wiek przedszkolny ważnym etapem edukacji przedszkolnej, (W):
Ku tożsamości pedagogiki kultury fizycznej, red. Z. Żukowska, Warszawa 1993.
