Pamięć pozwala nam uczyć się na błędach, zachowywać poczucie ciągłości istnienia, buduje naszą tożsamość, umożliwia codzienne funkcjonowanie w szkole, pracy, w wykonywaniu codziennych obowiązków. Nie ma jednego “centrum pamięci”, w zapamiętywanie i przywoływanie informacji z zaangażowane jest wiele struktur mózgu.
W zależności od czasu przechowywania danych i ich rodzaju wyróżniamy kilka rodzajów pamięci.
Pamięć sensoryczna
Pozwala na przechowanie bardzo dużej liczby bodźców przez czas niezbędny do ich selekcji w celu przetworzenia. Powiązana jest z każdym ze zmysłów, a zatem rejestruje większość docierających do nas informacji wzrokowych, słuchowych, węchowych czy dotykowych. Informacje przechowywane są w stanie „surowym” od ułamka sekundy do kilku sekund, a następnie część z nich przesyłana jest do pamięci krótkotrwałej. Proces ten odbywa się automatycznie. Przy dużej liczbie bodźców w otoczeniu (mocne kolory, wiele przedmiotów, obrazków, różne dźwięki, mieszanina zapachów) osoby bardziej wrażliwe mogą odczuwać duży dyskomfort, uczucie znużenia, potrzebę odcięcia się od źródeł nadmiernej stymulacji. Dotyczy to szczególnie dzieci ze spektrum autyzmu, które do optymalnego funkcjonowania potrzebują spokojnego, przewidywalnego otoczenia. Dlatego w szkołach dostosowanych do takich potrzeb dba się o redukcję niepotrzebnych bodźców – na ścianach nie wiesza się kolorowych plakatów edukacyjnych, usuwa się zbędne przedmioty, rezygnuje z dzwonków na lekcje i przerwy.
Pamięć krótkotrwała
Ten rodzaj pamięci można porównać do pamięci operacyjnej komputera. Jest ona niezbędna, aby dokonywać wielu operacji myślowych i podstawowych czynności dnia codziennego. Przechowuje niewielką ilość informacji przez kilka do kilkunastu sekund. Czas ten można wydłużyć poprzez aktywne powtarzanie zapamiętanych elementów. Jej działanie zauważamy na przykład, gdy ktoś podaje nam numer telefonu, a nie mamy go jak w danym momencie zanotować i musimy “utrzymać” go w pamięci do momentu zapisu. W zadaniach szkolnych pamięć ta umożliwia na przykład przepisywanie tekstu z książki lub tablicy, rozumienie długiego zadania z treścią, proste obliczenia „w głowie”, odniesienie się do argumentów przeciwnika w dyskusji klasowej czy wykonanie nowego ćwiczenia na lekcji WF prezentowanego przez nauczyciela.
Pamięć tą bardzo mocno wspomaga koncentracja uwagi, gdyż w razie rozproszenia istotne informacje mogą nam ulecieć z głowy, co czasem uniemożliwia wykonanie zadania albo zmusza do zaczynania od początku. Dzieci i dorośli z ADHD mają trudność w selekcji otaczających bodźców, z których tylko niektóre są istotne przy wykonywaniu zadania. Latająca w pokoju mucha, przedmioty na biurku, szczekania psa sąsiadów – bodźce, które u zdrowej osoby są automatycznie wygaszane – u osoby z ADHD są odbierane jako równie ważne. Dlatego zaleca się odpowiednie przygotowanie otoczenia do pracy – zostawienie na wierzchu tylko rzeczy niezbędnych do pracy, zadbanie o ciszę. Niektóre osoby najlepiej uczą się i pracują przy wybranej przez siebie muzyce, często w słuchawkach, co odcina pozostałe dźwięki i pomaga skupić się na zadaniu. W przypadku częstego rozpraszania się dziecka np. w trakcie odrabiania lekcji warto przekonać się, jaką ma zdolności do koncentracji uwagi i jakie bodźce najbardziej rozpraszają. Takie możliwości daje komputerowy test Moxo, którym dysponuje coraz więcej poradni i gabinetów psychologicznych. Dorośli także mogą się poddać badaniu.
Trudności z pamięcią krótkotrwałą mają także dzieci z dysleksją i dyspraksją rozwojową.
Pamięć krótkotrwałą można i warto trenować, gdyż od jej sprawności zależy radzenie sobie w wielu życiowych sytuacjach. Obecnie istnieje sporo aplikacji pozwalających na systematyczne ćwiczenia pamięci w tym zakresie.
Pamięć długotrwała
Informacje, które nasz umysł uzna za istotne przechowywane, są w magazynie pamięci długotrwałej o praktycznie nieograniczonej pojemności. Są to informacje dotyczące wiedzy o świecie, pojęcia, fakty, teorie (pamięć semantyczna), a także informacje związane z naszym życiem, świadomością siebie, wydarzeniami, w których bierzemy udział (pamięć epizodyczna). Innym rodzajem pamięci długotrwałej jest nabywanie umiejętności związanych z wykonywaniem czynności takich jak jazda na rowerze czy taniec (pamięć proceduralna).
Pamięć semantyczna
Przydaje się w szkole, a potem w życiu zawodowym. Mimo ogólnej dostępności informacji choćby w Internecie, bogata wiedza umożliwia kojarzenie różnego rodzaju informacji w szybkim tempie co pozwala na efektywne wykonywanie bardziej skomplikowanych zadań takich jak choćby stawianie diagnozy w skomplikowanym przypadku choroby, projektowanie urządzeń technicznych czy tworzenie strategii ochrony środowiska. Niektóre osoby mają szczególną zdolność do zapamiętywania ogromnej ilości informacji z wielu dziedzin, co przydaje się w różnego rodzaju konkursach wiedzy takich jak “Miliarderzy” czy “Jeden z dziesięciu”.
Pamięć epizodyczna
Konstytuuje nasze JA, daje poczucie ciągłości, buduje naszą tożsamość, daje poczucie przynależności poprzez pamięć wspólnych przeżyć w rodzinie czy lokalnej społeczności.
Istnieją osoby (kilka na całym świecie), które posiadają doskonałą pamięć wydarzeń własnego życia. Potrafią one przywołać pamięć wydarzeń dowolnego dnia i opowiedzieć w co byli wówczas ubrani, jakie jedli posiłki, o czym rozmawiali ze znajomym przez telefon, co widzieli w drodze do pracy.
Dzieci, zwłaszcza małe oraz te, które przeżyły traumę relacyjną (oddzielenie od biologicznych rodziców, pobyt w domu dziecka, przejście do rodziny zastępczej lub adopcyjnej), potrzebują wspomagania tego rodzaju pamięci, aby utworzyć w umyśle spójną, zrozumiałą dla nich historię swojego życia, poznać swoje korzenie – przodków, tradycje, ważne wydarzenia z historii rodziny. Służą temu albumy ze zdjęciami, rodzinne opowieści, wycieczki w pamiątkowe miejsca, a czasem także dzienniki z fotografiami, rysunkami i zapiskami dotyczącymi znaczących emocjonalnie wydarzeń. Taka forma pamiętnika polecana jest także dla dzieci ze spektrum autyzmu, którym pomaga w budowaniu kompetencji społecznych.
Jak trenować pamięć krótkotrwałą
Osobnym tematem jest pamięć traumatycznych wydarzeń związanych z zagrożeniem życia (napaść, wypadek, kataklizm). Tak ekstremalne przeżycia nie mogą być zapisane w postaci spójnej narracji. Są one pofragmentowane, utrwalone jako sensoryczno-emocjonalne doznania (niepowiązane obrazy, dźwięki, zapachy budzące uczucie panicznego lęku). Zachodzące samoistnie lub podczas pracy z terapeutą procesy zdrowienia polegają na wygaszeniu silnych skojarzeń, uporządkowaniu fragmentów i przeniesieniu ich do “magazynu” pamięci. Obecnie najbardziej polecane sposoby “porządkowania” takich traumatycznych wspomnień to terapia EMDR lub metoda przedłużonej ekspozycji stosowana w nurcie terapii poznawczo-behawioralnej.
Pamięć proceduralna umożliwia automatyczne wykonywanie wyuczonej czynności. Opiera się na pewnych nawykach, powtarzających się reakcjach na bodźce. Dotyczy czynności, o których mówimy, że się ich nie zapomina jak pływanie czy jazda na łyżwach. Szczególne problemy z nauczeniem się i automatyzacją aktywności ruchowych mają dzieci z dyspraksją rozwojową. Dotyczy to również umiejętności przydatnych w codziennym życiu takich jak ubieranie się, mówienie, gra w piłkę. Dziecko potrafi na przykład z dużym wysiłkiem opanować jazdę na rowerze, ale tylko na swoim własnym. Próba jazdy na innym modelu będzie dla niego dużym wyzwaniem. Przypuszcza się, że ważną rolę w uczeniu się czynności ruchowych pełni pamięć krótkotrwała, która u dzieci z dyspraksją jest osłabiona.
Procesy zapamiętywania powiązane z narządami zmysłu i ruchem
Informacje trafiają do nas wieloma kanałami związanymi głównie z narządami zmysłów. Mamy zróżnicowane preferencje dotyczące sposobu przesyłania informacji i zdolnością do ich zapamiętywania. Jedni mówią, że najlepiej zapamiętują widziane obrazy, inni wolą słuchać uważnie wykładu. W edukacji ważne jest wykorzystywanie różnych kanałów, aby “trafić” do każdego ucznia i zwiększyć łatwość przyswajania przekazywanych informacji. Wielu ludzi najlepiej uczy się poprzez mieszane środki przekazu, co zapobiega uczuciu znudzenia. Dlatego informacje podane słownie wzmacniamy odpowiednio dobraną ilustracją. Młodsze dzieci mają dużą potrzebę ruchu, którą należy uwzględnić planując zajęcia. Również starsi uczniowie, także osoby dorosłe odnoszą ogromne korzyści z wykorzystania ruchu w procesie nauczania i uczenia się. Stwierdzono, że nie tylko pozwala on dotlenić cały organizm i zmniejszyć odczuwane napięcie oraz zniwelować skutki przeżytego stresu, ale również uruchamia procesy budowy nowych połączeń w mózgu.
Duży wpływ na funkcjonowanie pamięci ma stan psychiczny człowieka. Zaburzenia depresyjne i lękowe oraz przewlekły stres mogą osłabiać procesy uczenia się i zapamiętywania. Nawet chwilowe trudności np. poważne zmartwienie mogą sprawić, że nie możemy skupić sie na czytanej książce, a po jej ukończeniu nie pamiętamy treści.
Na sprawność pamięci wpływają nie tylko wrodzone zdolności, ale i warunki życia. Na przykład u dzieci, które mają za sobą traumatyczne przejścia i na stałe podwyższony poziom kortyzolu- hormonu stresu – hipokampy, struktury odpowiedzialne za przechowywanie informacji, kurczą się, a zdolności do uczenia się pamięciowego mogą być mocno obniżone. Pamięć może być również osłabiona z powodu czynnych lub przebytych infekcji takich jak borelioza czy zapalenie mózgu oraz chorób neurodegeneracyjnych jak choroba Parkinsona czy Alzheimera.
Na poprawę pamięci znacząco wpływa ruch. Pomaga dotlenić mózg, powoduje powstawanie nowych połączeń nerwowych. Odpowiednia dieta dostarcza organizmowi budulca do ich tworzenia i dostarcza odpowiednich substancji niezbędnych do bieżącego działania neuronów. Ćwiczenie pamięci pozwala na zachowanie zdolności uczenia się do końca życia.
Zapraszamy do zapoznania się z złączonym materiałem w którym podpowiadamy jak trenować pamięć krótkotrwałą.
Autor: Anna Biernacka
Załączniki:
Bibliografia
Maria Jagodzińska (2012). Psychologia pamięci. Badania, teorie, zastosowania. Sensus, Gliwice.
Anita Bryńska i in. (2018). ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Bessel Van Der Kolk (2018). Strach ucieleśniony. Mózg, umysł i ciało w terapii traumy. Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa
Maria Jagodzińska (2012). Psychologia pamięci. Badania, teorie, zastosowania. Sensus, Gliwice.
Anita Bryńska i in. (2018). ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Bessel Van Der Kolk (2018). Strach ucieleśniony. Mózg, umysł i ciało w terapii traumy. Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa
